Współczesna dieta odpowiada często na potrzebę stosowania żywności łatwej i szybkiej do przygotowania, co wiąże się z rosnącą popularnością produktów wysoko przetworzonych. Wraz z ich powszechnym spożyciem pojawiły się pytania dotyczące ich wpływu na zdrowie, a szczególnie na zachowania żywieniowe. Coraz częściej mówi się o tym, że żywność wysoko przetworzona może być uzależniająca. Ale czy rzeczywiście jest to możliwe? Jakie mechanizmy leżą za tym zjawiskiem? I jakie konsekwencje ma regularne spożywanie takich produktów? Zespół badaczy ze Stanów Zjednoczonych, Brazylii i Hiszpanii przeanalizował blisko 300 badań z 36 państw świata, aby przybliżyć odpowiedź na to pytanie. Wyniki okazały się porażające – ok. 14% dorosłych i 12% dzieci wykazuje uzależnienie od żywności typu UPF (ultra processed food – czyli żywność ultraprzetworzona). W przypadku osób dorosłych odsetek ten jest identyczny, jak dla uzależnienia od alkoholu i tylko nieznacznie niższy, niż dla uzależnień od wyrobów tytoniowych. W przypadku dzieci ten odsetek jest wyższy, ponieważ regulacje prawne w wielu krajach chronią dzieci przed dostępem do alkoholu i papierosów, natomiast produktu UPF są ogólnodostępne i powszechnie reklamowane.
Co to jest żywność wysoko przetworzona?
Żywność wysoko przetworzona to produkty, które przechodzą przez wiele etapów obróbki przemysłowej. Zwykle są to dania gotowe do spożycia lub wymagające jedynie krótkiej obróbki cieplnej. Często zawierają w swoim składzie konserwanty, barwniki i substancje aromatyzujace czy słodzące, które poprawiają ich smak, wygląd i trwałość. Przykładami żywności wysoko przetworzonej są fast foody (np. gotowe pizze), słodkie napoje gazowane, chipsy, płatki śniadaniowe, a także produkty typu instant. W tej kategorii znajduje się również wiele popularnych przekąsek, które są dostosowane do potrzeb współczesnych konsumentów poszukujących wygody i oszczędności czasu. Dla producentów żywności rynek produktów wysoko przetworzonych to prawdziwe eldorado!
Mechanizmy uzależnienia od żywności UPF
Czy możliwe jest uzależnienie od żywności wysoko przetworzonej? Z psychologicznego i neurobiologicznego punktu widzenia, odpowiedź brzmi: tak. Mechanizmy uzależnienia od jedzenia są skomplikowane i obejmują szereg procesów biologicznych, psychologicznych i środowiskowych. Aby zrozumieć, dlaczego żywność wysoko przetworzona może stać się uzależniająca, należy przyjrzeć się trzem kluczowym czynnikom: nagradzaniu dopaminowemu, przetwarzaniu smaków i preferencji, oraz wpływowi na mikrobiom jelitowy.
1. Nagradzanie dopaminowe
Jednym z głównych mechanizmów uzależnienia od jedzenia jest wpływ żywności na układ nagrody w mózgu. Układ nagrody jest odpowiedzialny za odczuwanie przyjemności i satysfakcji, a jednym z kluczowych neuroprzekaźników zaangażowanych w ten proces jest dopamina. Spożywanie jedzenia, zwłaszcza bogatego w tłuszcze, cukier i sól, powoduje uwolnienie dopaminy, co daje uczucie przyjemności. Przemysł spożywczy doskonale rozumie ten mechanizm, co tłumaczy, dlaczego produkty wysoko przetworzone zawierają te składniki w dużych ilościach.
Liczne badania naukowców zajmujących się problematyką uzależnień wskazują, że żywność bogata w tłuszcze i cukry wywołuje reakcję mózgu podobną do reakcji na narkotyki czy alkohol. Spożywanie takich produktów powoduje wzrost poziomu dopaminy, co prowadzi do poprawy nastroju i tworzenia skojarzenia między jedzeniem a przyjemnością. Z czasem organizm przyzwyczaja się do tych „wysokich dawek przyjemności”, co prowadzi do potrzeby spożywania coraz większych ilości przetworzonego jedzenia, aby poczuć tę samą satysfakcję. Z drugiej strony próby ograniczania tego rodzaju produktów w diecie napotykają na objawy podobne, jak przy odstawianiu używek: intensywne łaknienie, napadowe objadanie się, wzrost poziomu agresji.
2. Preferencje smakowe
Kolejnym mechanizmem, który sprawia, że żywność wysoko przetworzona może być uzależniająca, jest jej zdolność do modyfikowania preferencji smakowych. Produkty te są zaprojektowane tak, by były „maksymalnie smaczne” — zawierają idealnie zbalansowane pod kątem smakowym proporcje cukrów, tłuszczy i soli. Tego rodzaju połączenia sprawiają, że mózg uznaje je za wyjątkowo atrakcyjne. Składniki, takie jak tłuszcze trans czy cukier, powodują silne wrażenie przyjemności przy ich konsumpcji. Badania przeprowadzone przez naukowców z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles wykazały, że osoby spożywające często żywność wysoko przetworzoną często stają się mniej wrażliwe na smaki naturalne, co prowadzi do utraty zainteresowania takimi mniej przetworzonymi produktami, które nie zapewniają podobnego „strzału dopaminowego”.
3. Wpływ na mikrobiom jelitowy
Coraz więcej badań wskazuje również na wpływ żywności wysoko przetworzonej na nasz mikrobiom jelitowy. Zespół mikroorganizmów zamieszkujących nasz przewód pokarmowy ma kluczowe znaczenie dla naszego zdrowia, ale także może oddziaływać na nasze preferencje żywieniowe. Dieta bogata w przetworzoną żywność zmienia skład mikrobiomu, co może prowadzić do wzrostu liczby bakterii, które sprzyjają kompulsywnemu jedzeniu i poszukiwanie jedzenia o wysokiej wartości energetycznej. Badania opublikowane w „Nature Communications” w 2018 roku sugerują, że zmiany w mikrobiomie jelitowym mogą prowadzić do uzależnienia od jedzenia, co wyjaśnia, dlaczego osoby, które spożywają duże ilości żywności przetworzonej, mogą doświadczać coraz silniejszej potrzeby jedzenia tych produktów.
Dodatkowo, rosnący trend w kierunku ograniczania spożycia mięsa i wybór diet wegańskich, wegetariańskich i fleksitariańskich wywołał kwestię zapewniania sobie przez osoby stosujące takie ograniczenia odpowiedniej ilości białka w diecie. Niestety, najskuteczniejsza i najłatwiejsza do zastosowania w tym zakresie jest żywność ultraprzetworzona, w tym zamienniki mięsa i odżywki białkowe. To sprawia, że nawet osoby teoretycznie dbające o zdrową i ekologiczną dietę są narażone na negatywne skutki długotrwałej konsumpcji produktów o wysokim stopniu przetworzenia.
Konsekwencje zdrowotne regularnego spożywania żywności wysoko przetworzonej
Regularne spożywanie żywności wysoko przetworzonej ma szereg negatywnych konsekwencji zdrowotnych, które są coraz bardziej widoczne w społeczeństwach rozwiniętych.
1. Otyłość i choroby metaboliczne
Jedną z głównych konsekwencji spożywania dużych ilości żywności wysoko przetworzonej jest wzrost ryzyka otyłości. Takie jedzenie jest zazwyczaj wysoko kaloryczne, ubogie w błonnik i składniki odżywcze, co prowadzi do nadmiernego przyjmowania kalorii. Ponadto, częste spożywanie żywności bogatej w cukry proste, tłuszcze nasycone i trans sprzyja rozwojowi oporności na insulinę, co może prowadzić do cukrzycy typu 2.
2. Problemy z sercem
Produkty wysoko przetworzone, zwłaszcza te zawierające dużą ilość tłuszczów trans i soli, zwiększają ryzyko chorób serca. Dieta oparta na żywności wysoko przetworzonej podnosi poziom „złego” cholesterolu LDL, co przyczynia się do rozwoju miażdżycy i innych chorób sercowo-naczyniowych.
3. NowotworyJednym z poważniejszych zagrożeń związanych z regularnym spożywaniem żywności wysoko przetworzonej jest ryzyko rozwoju nowotworów. Wiele badań wskazuje, że produkty ultraprzetworzone zawierają szereg substancji, które mogą sprzyjać powstawaniu komórek rakowych. Przykładem mogą być azotany i azotyny używane w procesie konserwacji mięsa, które po spożyciu mogą przekształcać się w substancje rakotwórcze, takie jak nitrozoaminy. Ponadto, wysokotłuszczowa dieta bogata w tłuszcze trans i sztuczne dodatki, takie jak barwniki i konserwanty, może prowadzić do przewlekłego stanu zapalnego, który sprzyja rozwojowi nowotworów.
4. Problemy psychiczne
Spożywanie żywności wysoko przetworzonej ma również negatywny wpływ na zdrowie psychiczne. Konsekwencją są zaburzenia nastroju, depresja oraz zwiększony stres. Dieta bogata w przetworzoną żywność, a uboga w składniki odżywcze, może prowadzić do zmniejszenia poziomu serotoniny, neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za nastrój i samopoczucie.
W związku z powyższymi negatywnymi skutkami spożywania produktów UPF pojawiają się inicjatywy, aby obowiązkowe stało się umieszczanie na opakowaniach żywności wysoko przetworzonej ostrzeżeń o ich uzależniającym działaniu. Można się jednak spodziewać, że ścieżka legislacyjna okaże się w tym przypadku długotrwała i wyboista. W oczekiwaniu na efekty tych działań pozostaje nam edukacja i zdrowy rozsądek. Ponieważ jak wiadomo, wychodzenie z uzależnień jest procesem trudnym, warto zadbać o to, aby w nie popadać. Dotyczy to szczególnie dzieci,
Zródło: Artykuł „Społeczne, kliniczne i polityczne implikacje uzależnienia od ultraprzetworzonej żywności” (Social, clinical, and policy implications of ultra-processed food addiction), „BMJ Journals”, 09 October 2023.
